De weg omhoog en de strijd om vrijheid

Wie kent niet de Griekse schrijver Nikos Kazantzakis (1883-1957), van romans (of verfilmingen) als Zorbás de Griek, Christus wordt weer gekruisigd, De laatste verzoeking (The Last Temptation of Christ) en Kapitein Michalis,? Meeslepende werken van een rasverteller, die de schrijver wereldroem gegeven hebben, maar die hij zelf als bijzaak beschouwde, als vakantie uit zijn eigenlijke werk.

Nikos Kazantzakis zag zich in de eerste plaats als dichter en als denker. In zijn jeugdjaren had hij afscheid genomen van belangrijke geloofswaarheden uit het traditionele christendom - de Griekse orthodoxie in zijn geval. En zijn leven lang is hij bezig geweest een nieuwe vorm van godsdienst uit te denken, met een sterk filosofische inslag. Wel probeerde hij aan allerlei elementen uit het christendom die hem aanspraken vast te houden, maar dan gevuld met een nieuwe inhoud, met zijn eigen denken: een vorm van 'vrijzinnige orthodoxie', zou men kunnen zeggen, al is dat eigenlijk een innerlijke tegenspraak.

Kazantzakis heeft zijn denken al in 1923-28 samengevat in zijn Ascetica. Redders van God: een filosofisch essay dat aan de ene kant heel zijn denken in samengebalde vorm weerspiegelt en dat aan de andere kant de grondslag vormt van al zijn latere werk - ook van zijn romans, waar hij zijn denken heeft 'verstopt' in het verhaal en de personages.

In deze studie staat de Ascetica centraal, als uitgangspunt voor een bespreking van vrijwel het hele werk van Nikos Kazantzakis. Daarbij komt aan de ene kant de eigenheid van zijn denken aan de orde en aan de andere kant de verhouding daarvan tot de orthodoxe traditie waar de schrijver uit voortkomt. Verder zijn er vergelijkingen met andere schrijvers of denkers, die elk op hun eigen manier een nieuwe vorm en inhoud aan elementen uit het christendom hebben proberen te geven. En dan natuurlijk de vaak negatieve reacties uit meer traditionele hoek, die geen oog had voor de uiteindelijk sterk religieuze natuur van Kazantzakis en geneigd was hem als een godslasteraar of atheïst te beschouwen.

Bert Groen is hoogleraar liturgiewetenschap en UNESCO-professor voor interculturele en interreligieuze dialoog in Zuidoost-Europa aan de Universiteit van Graz.