Denkdwang

Hoe Ludwik Fleck de nazi’s om de tuin leidde in een wetenschapsfilosofisch experiment.

Begin 1944 werd de Joodse arts en wetenschapsfilosoof Ludwik Fleck (1896-1961) gedeporteerd naar Buchenwald. Hij moest daar leidinggeven aan een team dat onder doodsbedreiging onderzoek deed naar een vaccin tegen vlektyfus. Na de oorlog beschreef Fleck hoe een ‘Nederlandse student biologie’ en andere wetenschappelijke dwangarbeiders destijds dachten dat ze op de goede weg waren. Fleck wist beter, maar hield dit geheim.

Met zijn eigen boek Ontstaan en ontwikkeling van een wetenschappelijk feit (1935) als basis, regisseerde Fleck in Buchenwald een wetenschapsfilosofisch schimmenspel. Hij onderzocht de reikwijdte van sociale factoren bij ‘het ontstaan van een wetenschappelijk feit’ en sprak over de ‘denkdwang’ die eigen is aan een ‘denkcollectief’. Zo misleidde hij de Sturmbannführer en redde hij het leven van zijn medegevangenen.

Dit boek onthult de identiteit van de Nederlandse biologiestudent. Zijn nalatenschap bevat unieke foto’s van de barak waar dit uitzonderlijke ‘wetenschapsfilosofische experiment’ plaatsvond. Pas vanaf het eind van de jaren zeventig kreeg Fleck wereldwijde erkenning. Zijn inzichten blijken nog steeds van belang voor begrip van en vertrouwen in de hedendaagse wetenschap.